«برنامه زندگی» یک برنامه ترکیبی با محوریت سلامت روان و انتقال درس‌آموخته‌های زندگی است که در قالب مشاوره گروهی اجرا می‌شود. در این قسمت، دکتر حسین سلیمی بجستانی به‌عنوان استاد میهمان حضور دارد و اجرای برنامه را فرناز میرغفاری بر عهده دارد
اتفاقات اخیر باعث شد بسیاری از ما به این فکر بیفتیم که چرا مهارت‌های زندگی را بهتر و بیشتر نیاموختیم؟ چرا تاب‌آوری خود را تقویت نکردیم؟ چرا قدرت تصمیم‌گیری، بیان خواسته‌ها و مسئولیت‌پذیری خود را ارتقا ندادیم؟ شاید اکنون زمان آن باشد که بیش از گذشته به دنبال یادگیری راهکارهای عملی برای مواجهه با چالش‌ها و روزهای سخت، از جمله شرایط جنگ و بحران باشیم.
در همین راستا، گفت‌وگویی با جناب آقای دکتر سلیمی بجستانی، معاون سابق دانشجویی و عضو بازنشسته هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، انجام شده است.
معرفی مهمانان برنامه
در کنار دکتر سلیمی بجستانی، تعدادی از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاه نیز در این گفت‌وگو حضور دارند:
- سپیده ریوندی – فارغ‌التحصیل رشته حقوق، متولد ۱۳۶۸
- هانی قربانی – دانشجوی ترم چهار رشته روابط عمومی و فعال در حوزه مجری‌گری و گویندگی
این ترکیب از استاد دانشگاه و دانشجویان جوان، فضای گفت‌وگویی پویا و چندجانبه را ایجاد کرده است.
مفهوم سلامت روان و مؤلفه‌های آن
به گفته دکتر سلیمی، تعریف سلامت روان کار ساده‌ای نیست، زیرا به عوامل متعددی بستگی دارد. با این حال، برخی مؤلفه‌های اصلی آن عبارتند از:
- سلامت فکر، احساس و رفتار
- کیفیت روابط اجتماعی (خانواده، دوستان، محیط کار و تحصیل)
- خودپذیری و توانایی برقراری ارتباط سالم با خود
- مدیریت احساسات و هیجانات
- تصمیم‌گیری درست و مسئولیت‌پذیری
- بیان مؤدبانه و در عین حال شفاف خواسته‌ها
مسئولیت‌پذیری و نقش خانواده
یکی از پرسش‌های اساسی مطرح‌شده این بود که چگونه خانواده‌ها می‌توانند مسئولیت‌پذیری را در فرزندان تقویت کنند؟
به اعتقاد دکتر سلیمی، مسئولیت‌پذیری دو بُعد دارد:
- در قبال خود (پذیرش تعهدات و نقش فعال در زندگی شخصی)
- در قبال دیگران و جامعه (پذیرش مسئولیت اجتماعی)
او این رویکرد را «فاعلیت» می‌نامد؛ یعنی نقش فعال داشتن در تصمیم‌گیری‌ها و دوری از وابستگی صرف به دیگران. خانواده‌ها در این زمینه نقش بنیادی دارند.
مرز بین خوددوستی و خودخواهی
در بخشی از گفت‌وگو، این پرسش مطرح شد که چگونه می‌توان بین خوددوستی و خودخواهی تمایز قائل شد؟
دکتر سلیمی توضیح داد:
- مهربانی و شفقت به دیگران اغلب ساده‌تر از مهربانی به خود است.
- اما تا زمانی که فرد برای خود ارزش قائل نباشد و خود را دوست نداشته باشد، نمی‌تواند عشق و ارزش واقعی به دیگران منتقل کند.
- خوددوستی به معنای خودخواهی نیست، بلکه اساس سلامت روان است.
تاب‌آوری؛ کلید مقابله با بحران‌ها
یکی از مفاهیم کلیدی در این جلسه، تاب‌آوری بود.
تاب‌آوری به معنای توانایی بازگشت به شرایط پایدار پس از بحران‌هاست. به گفته دکتر سلیمی، این توانایی شامل دو جنبه است:
- چه اتفاقی برای فرد افتاده است (جنگ، بیماری، بحران‌های اجتماعی و فردی)
- واکنش و توانایی فرد در برابر آن ناملایمات
تاب‌آوری طیفی دارد؛ از توانایی کنار آمدن با مشکلات تا تبدیل تهدیدها به فرصت و جهش رشدی.
بنیان‌های تاب‌آوری
به گفته دکتر سلیمی، بنیان‌های تاب‌آوری در دو سطح شکل می‌گیرند:
- عوامل اجتماعی و ساختاری: قوانین، سیاست‌ها، شرایط اقتصادی، سبک زندگی، تفریحات، نظام آموزشی و تربیتی
- عوامل فردی و روان‌شناختی: مسئولیت‌پذیری، تصمیم‌گیری، خودپذیری، بیان شفاف خواسته‌ها و سرمایه‌های معنوی
تربیت، استقلال و چالش‌های فرهنگی
در ادامه بحث، این موضوع مطرح شد که چگونه تربیت خانواده و شرایط اجتماعی می‌توانند بر میزان تاب‌آوری اثر بگذارند.
- در برخی جوامع، استقلال فرزندان پس از ۱۸ سالگی امری طبیعی است.
- در ایران، شرایط اقتصادی و فرهنگی اغلب مانع استقلال کامل جوانان می‌شود.
- افراط و تفریط در حمایت مالی و عاطفی می‌تواند باعث کاهش انگیزه یا افزایش آسیب‌پذیری شود.
اهمیت پرسشگری و تفکر انتقادی
یکی از تأکیدهای مهم دکتر سلیمی، پرورش روحیه پرسشگری در خانواده و مدرسه بود.
- پرسشگری، نشانه جرأت و کنجکاوی است.
- باید میان پرسشگری سالم و «مچ‌گیری» تفاوت قائل شد.
- کودکان و دانشجویانی که در فضای مشارکتی پرورش می‌یابند، پرسش‌هایی می‌پرسند که پاسخ آن‌ها را از قبل نمی‌دانند.
- این فرآیند منجر به خلاقیت، رشد فردی و ارتقای سطح سواد جامعه می‌شود.
چرخه تغییر و بازنگری
برای تغییر و یادگیری، دکتر سلیمی چرخه‌ای چهار مرحله‌ای معرفی کرد:
- تواضع و فروتنی (پذیرش نادانسته‌ها)
- شک و تردید (بازنگری در دانسته‌های قدیمی)
- کنجکاوی (جستجو در ناشناخته‌ها)
- کشف (رسیدن به بینش و راهکار تازه)
این چرخه، اساس تحول فردی و اجتماعی است و در برابر آن، چرخه منفی غرور، قطعیت مطلق، تعصب و خواست تأیید دیگران قرار دارد.
جمع‌بندی
زندگی سرشار از چالش‌هاست و تنها با یادگیری مهارت‌های زندگی، تقویت تاب‌آوری، مسئولیت‌پذیری، پرسشگری و خوددوستی می‌توان با مشکلات فردی و اجتماعی روبه‌رو شد.
به گفته دکتر سلیمی، یادگیری مشارکتی و گفت‌وگو، بهترین راه برای ساختن دانشی پویا و مؤثر است. جایی که گفت‌وگو از بین برود، مرگ اندیشه آغاز می‌شود.
