کتابخوان برنامه‌ای فرهنگی که در آن استادان دانشگاه بخشی از کتاب خود را روایت می‌کنند و به تشریح نکات مهم، ایده‌های کلیدی و مفاهیم محوری اثر می‌پردازند تا مخاطب با جهان فکری نویسنده آشنا شود. میهمان قسمت دوم این برنامه دکتر عباسعلی وفائی است که به معرفی کتاب دستور توصیفی می پردازد.
در کتاب دستور توصیفی، موضوعات جدیدی مطرح شده و به برخی از ابهامات زبانی، نحوی و صرفی پاسخ داده شده است. همان‌طور که در مبحث «ساختمان فعل» بیان کردیم، موضوعات فراوان دیگری نیز وجود دارد که خوشبختانه در این کتاب، به‌ویژه در ویراست دوم که هم‌اکنون در حال انتشار است، به آن‌ها پرداخته شده است. افزون بر این کتاب، اثر دیگری با عنوان نقد دستور که بیش از ۷۰ موضوع دستوری را با نگاهی نو بررسی کرده‌ایم، به زودی منتشر خواهد شد و در اختیار علاقه‌مندان به حوزه زبان فارسی قرار خواهد گرفت.
مباحث دستوری در رشته زبان و ادبیات فارسی، محملی است برای پیوند با اصل موضوع ادبیات به‌عنوان «زبان ادبی» که خود اقسام متعددی مانند زبان غنایی، زبان حماسی، زبان عرفانی، زبان تعلیمی، زبان کودکان و زبان داستانی را شامل می‌شود و هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند. این زبان‌ها در حوزه‌های واژگانی، معنی‌شناسی و دگرزبانی، زمینه‌ساز گفت‌وگوها و تحقیقات نو و بدیع می‌شوند. خوشبختانه محصول این تلاش‌ها، مجله‌ای با عنوان زبان ادبی است که در دانشگاه علامه طباطبایی منتشر می‌شود و نگاه‌های جدید در این حوزه را ارائه می‌دهد.
امید است که با طرح چنین اندیشه‌هایی، بیش از گذشته به زبان فارسی پیوند خورده و تحقیقات در این زمینه پیش برود؛ تحقیقاتی که می‌تواند در تقویت زبان فارسی، افزایش علاقه‌مندی دانشجویان به این حوزه و پاسخ‌گویی به پرسش‌های مربوط به تاریخ، ویژگی‌های نحوی، صرفی، آوایی و معنایی زبان فارسی مؤثر باشد.
نقش مسندی کلمات در دستور زبان
یکی از موضوعات مطرح در حوزه نحو، نقش مسندی کلمات است که محل اختلاف بسیاری از دستورنویسان بوده است. اصطلاحاتی همچون «متمم»، «مکمل»، «تمیز» و «مفعول دوم» در این زمینه مطرح شده است. ما در جمله‌های سه‌جزئی و چهارجزئی، نقش مسندی را به این صورت توصیف کرده‌ایم: مسند می‌تواند متعلق به نهاد، متمم یا مفعول باشد. به عبارت دیگر، سه نوع مسند وجود دارد: مسند نهادی، مسند مفعولی و مسند متممی.
۱. مسند نهادی
بیشترین نقش گروه صفتی، پذیرش نقش مسندی در جمله‌هاست؛ زیرا این نقش با ماهیت صفت تناسب بیشتری دارد. مسند، صفت یا حالتی را به مسندالیه نسبت می‌دهد.
نمونه‌ها:
- هوا سرد بود.
- آسمان بارانی شد.
- حسن قهرمان است.
- حالم خوب است.
۲. مسند مفعولی
در جمله‌های چهارجزئی، گروه صفتی می‌تواند نقش مسند مفعولی را بر عهده داشته باشد.
نمونه‌ها:
- من شما را دانشمند می‌دانم.
- پدرش او را باهوش می‌پندارد.
- دوستم حسن را ابن‌سینا می‌خواند.
در این جمله‌ها، «دانشمند»، «باهوش» و «ابن‌سینا» مسند مفعولی هستند، زیرا متعلق به مفعول‌اند نه نهاد.
۳. مسند متممی
در جمله‌های چهارجزئی دارای متمم، مسند می‌تواند به متمم تعلق گیرد.
نمونه‌ها:
- ما به او باهوش می‌گوییم.
- خویشان به اکبر مؤمن می‌گویند.
در این موارد، «به او» و «به اکبر» متمم جمله‌اند و «باهوش» و «مؤمن» مسند متممی محسوب می‌شوند.
در بسیاری از زبان‌ها این نقش را «تمیز» دانسته‌اند که نقشی نحوی در زبان عربی است و در زبان فارسی جایگاهی ندارد. برخی استادان آن را «مکمل» یا «متمم» خوانده‌اند، اما به دلیل هم‌پوشانی معنایی این اصطلاحات، ما ترجیح داده‌ایم از همان تقسیم‌بندی مسند نهادی، مسند مفعولی و مسند متممی استفاده کنیم؛ تقسیم‌بندی‌ای که در آثار دستوری پیشین کمتر دیده می‌شود.
این کتاب در بخش‌های دیگر نیز مباحث نوینی را مطرح کرده که مورد استقبال قرار گرفته است. به‌ویژه بخش «ساختمان فعل» توجه بسیاری از پژوهشگران را جلب کرده و مقالات مرتبط با آن بارها مورد استناد قرار گرفته است.
