کتاب هنر انجام پژوهش کیفی

کتابخوان برنامه‌ای فرهنگی که در آن استادان دانشگاه بخشی از کتاب خود را روایت می‌کنند و به تشریح نکات مهم، ایده‌های کلیدی و مفاهیم محوری اثر می‌پردازند تا مخاطب با جهان فکری نویسنده آشنا شود. میهمان قسمت دوم این برنامه دکتر محمدسعيد ذكايي است که به معرفی کتاب هنر انجام پژوهش کیفی می پردازد.

در این گفت‌وگو، نویسنده کتاب «هنر انجام پژوهش کیفی از مسئله‌یابی تا نگارش» به معرفی اثر خود می‌پردازد. این کتاب توسط نشر آگاه منتشر شده و تاکنون به چاپ پنجم رسیده است. نویسنده سابقه‌ای طولانی در تدریس روش‌های تحقیق کمی و کیفی دارد و تجربه‌های خود را در قالب این اثر در اختیار پژوهشگران و دانشجویان قرار داده است.

سابقه تدریس و گرایش به پژوهش کیفی

نویسنده توضیح می‌دهد که در سال‌های پایانی دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ خورشیدی، بیشتر روش‌های کمی و درس آمار اجتماعی را در دانشگاه علامه طباطبایی تدریس کرده است. با این حال، مسیر علمی او به‌تدریج به سمت پژوهش‌های کیفی سوق یافته است.
به اعتقاد وی، جامعه ایران چندلایه و پیچیده است و تجربیات تاریخی، ذهنیت‌های متنوع و شرایط خاص فرهنگی آن، ضرورت استفاده از روش‌های کیفی را پررنگ‌تر می‌سازد. پژوهش‌های کیفی می‌توانند ابعاد پنهان تجربه‌های اجتماعی ایرانیان را آشکار کنند و درک عمیق‌تری از مناسبات اجتماعی فراهم آورند.

جایگاه پژوهش‌های کمی و کیفی در کنار هم

با وجود گرایش به پژوهش‌های کیفی، نویسنده هیچ نگاه مطلق‌گرایانه‌ای به این حوزه ندارد. او تأکید می‌کند که پژوهش‌های کمی نیز اگر به‌خوبی طراحی و اجرا شوند، می‌توانند نتایج مفیدی درباره روندها، تحولات اجتماعی، ایدئولوژی‌ها و ذهنیت‌های عمومی ارائه دهند.
با این حال، پژوهش‌های کمی به‌تنهایی کفایت نمی‌کنند و برای درک عمیق‌تر داده‌ها و مناسبات اجتماعی، باید در کنار آن‌ها از پژوهش‌های کیفی نیز بهره برد.

هدف از نگارش کتاب

از اوایل دهه ۸۰، نویسنده به فکر تهیه مجموعه‌ای افتاد که تحولات نظری و تجربی پژوهش‌های کیفی را پوشش دهد و در عین حال متناسب با شرایط جامعه ایران باشد.
این کتاب تلاش می‌کند علاوه بر انعکاس دستاوردهای جهانی در حوزه روش‌های کیفی، به وضعیت تاریخی و اجتماعی ایران نیز توجه کند؛ جایی که جامعه در حال تجربه هم‌زمان عناصر سنتی، مدرن و پست‌مدرن است و سوژه‌های پژوهش شرایط خاصی برای همکاری و خودابرازی دارند.

ساختار کتاب

کتاب شامل یک مقدمه و چندین فصل است که هر کدام به بخشی از فرآیند پژوهش کیفی می‌پردازد.

مقدمه: چرا پژوهش کیفی؟

در بخش مقدماتی، نویسنده توضیح می‌دهد که چرا پژوهش کیفی اهمیت دارد و چگونه باید در زمینه جامعه ایرانی «متن‌مند» شود. پژوهش کیفی باید با شرایط اجتماعی، تاریخی و فرهنگی ایران هماهنگ باشد تا بتواند کارکرد واقعی داشته باشد.

فصل اول: مسئله‌یابی

فصل نخست کتاب به «مسئله‌یابی» اختصاص دارد. نویسنده تأکید می‌کند که بسیاری از دانشجویان به دلیل غفلت یا سهل‌انگاری در انتخاب و تعریف مسئله، در مسیر پژوهش با مشکلات زیادی مواجه می‌شوند.
در این فصل، منطق‌های مختلف مسئله‌یابی توضیح داده شده و با مثال‌های ساده از ایران و خارج از کشور، روش‌های درست تشخیص و تعریف مسئله ارائه شده است.

مهارت‌های پژوهشی و ارتباطی

در فصل بعد، به «مهارت‌های پژوهشی» و «مهارت‌های ارتباطی در پژوهش» پرداخته می‌شود. پژوهش کیفی یک تحقیق زنده و انسانی است و بدون توجه به مهارت‌های ارتباطی محقق، ممکن است با اختلال‌های جدی مواجه شود. این بخش نشان می‌دهد که چگونه محقق باید علاوه بر توانایی‌های علمی، مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی لازم برای تعامل با مشارکت‌کنندگان را داشته باشد.

معرفی روش‌های کیفی

یکی از بخش‌های اصلی کتاب به معرفی روش‌های مختلف پژوهش کیفی اختصاص دارد.

• تحلیل مضمون (Thematic Analysis): رایج‌ترین روش کیفی در دانشگاه‌ها که پایه بسیاری از تحقیقات است.
• گراندد تئوری (Grounded Theory): روشی پرکاربرد اما اغلب بدفهمیده می‌شود و به‌اشتباه با تحلیل مضمون خلط می‌گردد.
• پدیدارشناسی: روشی برای فهم و تفسیر معنا و تقویت خلاقیت پژوهشی، که متأسفانه در بسیاری موارد سطحی و تقلیدی به‌کار گرفته می‌شود.
• مردم‌نگاری (Ethnography): با گونه‌های کلاسیک و معاصر (انتقادی، مجازی و غیره) که می‌تواند داده‌های متنوع از منابع تاریخی، متنی، عینی و فضای مجازی را در بر گیرد و دستاوردهای گسترده‌ای داشته باشد.

روایتگری و اتوبیوگرافی در پژوهش‌های اجتماعی

کتاب به اهمیت «روایتگری» در پژوهش‌های اجتماعی نیز پرداخته است. روایت به دلیل خاستگاه بین‌رشته‌ای و طراحی‌های متنوع، می‌تواند به افراد و گروه‌هایی که صدایشان کمتر شنیده می‌شود، قدرت ابراز دهد.
امتداد این فصل به موضوع اتوبیوگرافی یا خودزندگی‌نامه‌نویسی اختصاص دارد. نویسنده با تبارشناسی کوتاهی از این حوزه در ایران، به قابلیت‌ها و کاستی‌های این روش در پژوهش اجتماعی امروز پرداخته است.

نگارش در پژوهش کیفی

بخش پایانی کتاب به مهارت‌های نگارش اختصاص دارد. نویسنده تأکید می‌کند که پژوهش، چه کمی و چه کیفی، تنها از طریق نوشتار متجلی می‌شود. نوشتن بازتاب اندیشه است و بدون آن پژوهش بی‌معنا خواهد بود.
برخلاف سبک کلاسیک و خشک نوشتار دانشگاهی (با زبان سوم شخص مجهول)، در این کتاب بر استفاده از قالب‌های متنوع نوشتاری مانند سبک‌های اقرارگونه، احساسی، عاطفی، پست‌مدرن و ترکیبی تأکید شده است. این تنوع می‌تواند به علوم اجتماعی ایرانی، که غالباً در چارچوب‌های مدرسه‌ای محدود مانده، جان تازه‌ای ببخشد.

نگاه ایرانی و تجربه دو دهه تدریس

آنچه این کتاب را متمایز می‌کند، نگاه ایرانی نویسنده و بهره‌گیری از حدود ۲۰ سال تجربه تدریس در حوزه روش‌های کیفی است. این اثر، علاوه بر اینکه مکمل کتاب‌های ترجمه‌ای موجود در بازار است، با توجه به شرایط خاص جامعه ایران و نیازهای دانشجویان، می‌تواند مرجعی ارزشمند و الهام‌بخش باشد.